تفاوت مایع دستشویی و صابون: از شیمی تا عملکرد

مقدمه

بهداشت دست یکی از ارکان اصلی بهداشت عمومی است و شستشوی دست‌ها همچنان یکی از مؤثرترین راه‌ها برای جلوگیری از گسترش بیماری‌های عفونی محسوب می‌شود. با توجّه به‌اینکه هنوز صابون‌های سنّتی و مایع دستشویی به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شوند، درک تفاوت‌های ساختاری، عملکردی و همین‌طور تأثیرات زیست‌محیطی آن‌ها خالی از لطف نیست. کوشش مقالۀ حاضر این است که مقایسه جامع و در عین حال کوتاهی از تفاوت مایع دستشویی و صابون از منظر شیمیایی و کاربردی ارائه دهد.

تفاوت مایع دستشویی و صابون

 ساختار شیمیایی

صابون‌های جامد: صابون‌های سنتی از طریق فرآیندی موسوم به «صابونی‌شدن» تولید می‌شوند. در این فرآیند تری‌گلیسریدها (چربی‌ها یا روغن‌ها) با یک قلیای قوی، معمولاً سدیم هیدروکسید (NaOH)، واکنش می‌دهند و گلیسرول و نمک‌های اسید چرب (صابون) تولید می‌شود. واکنش کلی صابونی شدن را می‌توان به‌شکل زیر  نوشت:

اسیدهای چرب مصرفی در این فرآیند معمولاً از چربی‌های حیوانی (مانند چربی گاو) یا روغن‌های گیاهی (مانند روغن نارگیل یا زیتون) مشتق می‌شوند. طول و درجه اشباع زنجیره‌های اسید چرب می‌تواند بر خواص صابون مانند استحکام فیزیکی، کف‌کنندگی و قدرت پاک‌کنندگی آن تأثیرگذار باشد.

مایع دستشویی: پیشتر در فرمولیک، در مقاله‌ای به‌طور مفصّل به فرمولاسیون مایع دستشویی پرداخته‌ایم. به‌طور مختصر، در واژه‌شناسی علم شیمی، مایعات دستشویی‌ نوعی «صابون» نیستند، بلکه شوینده‌هایی مبتنی بر سورفکتانت‌ها، آب و انواع افزودنی‌های دیگر به‌شمار می‌روند. سورفکتانت‌های مصرفی در مایع دستشویی معمولاً آنیونی (مانند سدیم لورث سولفات)، غیریونی (مثل کوکامیدوپروپیل بتائین) یا ترکیبی از این دو هستند.

افزودنی‌های صابون و مایع دستشویی

برای درک بهتر تفاوت مایع دستشویی و صابون، اشاره به افزودنی‌هایی که در هرکدام از این دو دسته به‌کار می‌رود ضروری است:

صابون‌های جامد: فرمولاسیون صابون‌های سنتی حاوی مواد افزودنی مانند روغن‌های گیاهی، اسانس‌ها، رنگ‌ها و مواد لایه‌بردار طبیعی است. این افزودنی‌ها می‌توانند تجربۀ حسی مصرف‌کننده را بهبود بخشند. بااین‌وجود، استفادۀ نادرست و یا بیش از حد از چنین ترکیباتی بر پایداری، عمر مفید و سازگاری صابون با پوست بدن تأثیر می‌گذارد.

مایع دستشویی: فرمولاسیون مایع دستشویی عموماً شامل نگهدارنده‌ها (مثل پارابن‌ها، ایزوتیازولین‌ها یا مواد آزادکننده فرمالدهید) برای جلوگیری از رشد میکروبی، عوامل غلیظ‌کننده (مثل نمک، زانتان گام، کربومر)، مرطوب‌کننده‌ها (مثل گلیسرین، پروپیلن گلیکول) و تنظیم‌کننده‌های pH (مثل اسید سیتریک) می‌شود. افزون‌براین، در بسیاری از موارد، فرمولاسیون مایع دستشویی حاوی  نرم‌کننده‌هایی است که اثر خشک‌کنندگی سورفکتانت‌ها را کاهش دهند.

سازوکار عملکرد

صابون‌های جامد: پاک‌کنندگی صابون بر پایه ساختار آمفیفیلیک آن استوار است. این ساختار کشش سطحی آب را کاهش می‌دهد  و امولسیونی از چربی‌ها و آلودگی‌ها در آب می‌سازد. هنگامی که صابون بر روی پوست اعمال می‌شود، زنجیره‌های آب‌گریز مولکول‌های صابون به آلودگی‌ها و چربی‌ها متصل می‌شوند، در حالی که سر آب‌دوست در آب باقی می‌ماند.

ماهیت قلیایی صابون (pH 9-10) نیز می‌تواند به خواص ضد میکروبی آن کمک کند و عملکرد غشا سلولی میکروب را مختل کند.

مایع دستشویی: پیش‌تر به تفاوت مایع دستشویی و صابون  از منظر ساختاری پرداختیم. بااین‌حال از منظر سازوکار عملکرد، مایع دستشویی نیز با روشی مشابه، از سورفکتانت‌ها برای امولسیون و حذف روغن‌ها و آلودگی‌ها بهره می‌گیرد. با این حال، سورفکتانت‌های موجود در مایع دستشویی عموماً ملایم‌ترند و معمولاً در pH اسیدی ضعیف (5-7) فرموله می‌شوند که به pH طبیعی پوست نزدیک‌تر است.

در نتیجۀ این امر، مایع دستشویی‌ معمولاً تحریک‌کنندگی و حساسیت‌زایی پوستی کمتری ایجاد می‌کند. لازم‌به‌توضیح است که  برخی از مایعات دستشویی حاوی عوامل ضد میکروبی مانند تریکلوزان یا کلرهگزیدین هستند که نوعی ایمنی مضاعف را  در برابر باکتری‌ها و ویروس‌ها فراهم می‌کنند.

کارایی

قدرت پاک‌کنندگی

صابون‌ جامد: صابون‌های جامد در حذف روغن‌ها، آلودگی‌ها و میکروارگانیسم‌ها از سطح پوست بسیار موفّق‌اند. pH  قلیایی و توانایی ایجاد مایسل، صابون را به یک عامل پاک‌کننده عالی تبدیل می‌کند. بااین‌وجود، صابون‌های جامد عموماً تا حدی تحریک‌کنندگی و حساسیّت‌زایی پوستی از خود نشان می‌‌دهند.

مایع دستشویی: به‌طور عمومی، مایع دستشویی به دلیلpH  متناسب با پوست و همین‌طور وجود مرطوب‌کننده‌ها و نرم‌کننده‌ها،  با پوست بدن سازگارتر است. بااین‌توصیف، اگرچه عملکرد صابون‌های جامد در حذف چربی‌های سنگین، کمی بهتر از مایع دستشویی است، بااین‌وجود مایع دستشویی گزینۀ مناسبی برای پوست‌های حساس و شستشوی مکرر و روزانه به‌حساب می‌آید.

اثربخشی ضد میکروبی

صابون‌ جامد: اثربخشی ضد میکروبی صابون‌های جامد عمدتاً از طریق عمل مکانیکی شستشو و اختلال در غشاهای میکروبی حاصل می‌شود. نکتۀ قابل توجّه دیگر در درک تفاوت مایع دستشویی و صابون این است که  خود صابون‌های جامد در صورت عدم خشک شدن صحیح بین استفاده‌ها، مستعد حفظ میکروارگانیسم‌ها بر روی سطح خویش‌اند.

مایع دستشویی: سنجش عملکرد مایع دستشویی در این مورد، وابسته به نوع فرمولاسیون آن است.  شماری از مایعات دستشویی با  عوامل ضد میکروبی فرموله می‌شوند و محافظتی دوچندان را در برابر عوامل بیماری‌زا فراهم می‌کنند. اگر از ترکیبات ضد میکروبی نیز چشم‌پوشی کنیم، فرمولاسیون یک مایع دستشویی با توجّه به حضور ترکیبات نگهدارنده، معمولاً اثرات ضدمیکروبی بهتری در قیاس با صابون جامد دارد.

لازم‌به‌توضیح است که در سالیان اخیر، استفادۀ بیش از حد از عوامل ضد میکروبی مانند تریکلوزان، نگرانی‌هایی را در مورد شکل‌گیری سویه‌های مقاوم باکتریایی و  همین‌طور تأثیرات زیست‌محیطی احتمالی پدید آورده است.

تأثیرات زیست‌محیطی

قابلیت تجزیه‌پذیری

صابون‌ جامد: از منظر زیست‌محیطی، صابون‌های سنتی عموماً قابل تجزیه به‌شمار می‌روند؛ چرا که این صابون‌ها از چربی‌ها و روغن‌های طبیعی شکل یافته‌اند که به‌وسیلۀ میکروارگانیسم‌های محیط تجزیه می‌شوند. با این حال، بررسی دقیق‌تر تأثیرات زیست‌محیطی، به ترکیبات خاص موجود در هر فرمولاسیون وابسته‌است.

مایع دستشویی: سورفکتانت‌های موجود در مایع دستشویی، اغلب از محصولات پتروشیمیایی مشتق شده‌اند و اگرچه کاملاً زیست‌تخریب‌ناپذیر نیستند، بااین‌حال عموماً بار زیست‌محیطی بیشتری نسبت به صابون طبیعی ایجاد می‌کنند. این مورد به‌ویژه در مورد برخی از نگهدارنده‌های زیست‌تخریب‌ناپذیر اهمیّت بیشتری دارد.

بسته‌بندی و زباله

صابون‌های جامد: بسته‌بندی صابون‌های جامد عموماً با مصرف مادۀ کمتری همراه است. اغلب صابون‌های سنتی در کاغذ یا مقوا پیچیده می‌شوند که این امر به کاهش زباله و اثر کربنی مرتبط با حمل و نقل و دفع  منجر می‌شود.

مایع دستشویی: مایع دستشویی معمولاً در بطری‌های پلاستیکی فروخته می‌شود که سبب رشد قابل توجّه زباله‌های پلاستیکی می‌شود. اگرچه امروزه برخی از محصولات بازاری در ظروف تجدیدپذیر و قابل بازیافت تولید می‌شوند، امّا کماکان  نگرانی‌هایی در مورد هزینه‌های زیست‌محیطی تولید و دفع پلاستیک باقی است.

صابون‌های جامد عموماً در بسته‌بندی کاغذی یا مقوایی عرضه می‌شوند.

جمع‌بندی

 مقالۀ حاضر به بررسی تفاوت مایع دستشویی و صابون  از منظر ساختاری و عملکردی پرداخت. اگرچه هردوی این ترکیبات، پاک‌کنندگی مطلوبی دارند، بااین‌حال تفاوت این دودسته، ازنظر ترکیب شیمیایی، سازگاری با پوست و تأثیرات زیست‌محیطی برجسته است.

• صابون‌های جامد با ترکیب طبیعی و خواص پاک‌کنندگی قوی، برای حذف روغن‌ها و آلودگی‌های سنگین مؤثرترند امّا امکان خشکی و تحریک پوست دست را طی استفاده مکرر افزایش می‌دهند.
• مایع دستشویی با سورفکتانت‌های مصنوعی و افزودنی‌های مرطوب‌کننده، جایگزین ملایم‌تری به‌ویژه در مورد پوست‌های حساس محسوب می‌شود. بااین‌حال نباید از تأثیرات نامطلوب زیست‌محیطی این محصولات غافل باشیم.

با افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان، تقاضا برای فرمولاسیون‌هایی که بهترین ویژگی‌های هر دو  محصول را داشته‌باشند افزایش یافته‌است. در حقیقت، مصرف‌کنندگان کنونی به‌دنبال محصولی هستند که ضمن پاک‌کنندگی مؤثر و سازگاری با پوست،  حدّاقل مشکلات زیست‌محیطی را داشته‌باشد. برای مشاورۀ بیشتر یا پرسش در زمینۀ فرمولاسیون مایع دستشویی و یا صابون جامد می‌توانید با تیم کمارت در ارتباط باشید.