سدیم لوریل سولفات (SLS)

پیش‌گفتار

سدیم لوریل سولفات، که اغلب با نام اختصاری SLS شناخته می‌شود، یکی از رایج‌ترین و در عین حال بحث‌برانگیزترین مواد اولیۀ مصرفی در محصولات مراقبت شخصی و شوینده‌ها است. ممکن است  نام این ترکیبق را در فهرست ترکیبات شامپو، خمیردندان، صابون مایع یا شوینده بدن خود دیده‌باشید. اما SLS دقیقاً چیست؟ چرا استفاده از آن تا این حد گسترده است؟ و آیا نگرانی‌های مربوط به ایمنی این ترکیب، به‌حق و جایز است یا خیر؟

مقالۀ حاضر به‌منظور پاسخگویی به این سوالات و ارائه دیدگاهی روشن و مبتنی بر شواهد در مورد سدیم لوریل سولفات تدوین شده‌است.

سدیم لوریل سولفات یا SLS چیست؟

 SLS  یک سورفکتانت یا ماده فعال سطحی آنیونی است. سورفکتانت‌ها مولکول‌هایی به‌شمار می‌روند که دو سر با خواص متفاوت دارند: یک سر آب‌دوست (هیدروفیل) و یک سر چربی‌دوست (لیپوفیل). این ساختار دوگانه به آن‌ها اجازه می‌دهد تا کشش سطحی بین مایعات مختلف (مانند آب و روغن) یا بین مایع و جامد را کاهش دهند. اگر به دانستن در مورد ساختار سورفکتانت‌ها یا مواد فعال سطحی به‌طور کامل‌تر و دقیق‌تری نیاز دارید، پیش‌تر در مقاله‌ای به‌تفصیل به این مورد پرداخته‌ایم.

وظیفه اصلی SLS به عنوان یک سورفکتانت عبارت‌ است از:

1. پاک‌کنندگی: سر چربی‌دوست SLS به چربی‌ها، روغن‌ها و آلودگی‌های روی پوست یا مو می‌چسبد، در حالی که سر آب‌دوست آن با آب پیوند برقرار می‌کند. هنگامی که نقطۀ مورد نظر را با آب می‌شویید، SLS این آلودگی‌ها را به دام انداخته و پس از شست‌وشو سطح را تمیز می‌کند.
2. کف‌کنندگی: SLS به دلیل توانایی در کاهش کشش سطحی آب، به ایجاد کف فراوان و البته پایدار کمک می‌کند. اگرچه کف به خودی خود نشان‌دهنده قدرت پاک‌کنندگی نیست، اما بسیاری از مصرف‌کنندگان حس کف غلیظ را با تمیزی بیشتر مرتبط می‌دانند و این تجربه حسی را لذت‌بخش می‌یابند.
3. امولسیون‌کنندگی: سدیم لوریل سولفات می‌تواند با تشکیل مایسل‌های پایدار، به مخلوط شدن موادی که به طور معمول با هم ترکیب نمی‌شوند (مانند روغن و آب) کمک کند و به امولسیون‌های پایداری بسازد.

کف‌زایی SLS

 فرآیند تولید

فرآیند تولید سورفکتانت‌هایی مانند سدیم لوریل سولفات، عموماً از گیاه پالم و استخراج روغن هستۀ آن (و البته گاهی روغن نارگیل) آغاز می‌شود. لوریل الکلِ حاصل از پالم، پس از فرآیند‌های شیمیایی گوناگون، تحت واکنش سولفوناسیون قرار می‌گیرد و پس از آن به‌وسیلۀ سدیم هیدروکسید خنثی می‌شود تا مولکول SLS حاصل شود.

کاربردهای سدیم لوریل سولفات در صنایع مختلف

آرایشی-بهداشتی

• عامل پاک‌کننده اصلی: در شامپوها، شوینده‌های بدن، پاک‌کننده‌های صورت و صابون‌های مایع برای حذف چربی، آلودگی و سبوم اضافی از پوست و مو.
• عامل کف‌کننده: برای ایجاد کف غلیظ و مطلوب در بسیاری از محصولات شوینده، که تجربه حسی مصرف‌کننده را بهبود می‌بخشد.
• عامل فعال‌کننده در خمیردندان‌ها: به پخش شدن خمیردندان در دهان، پاک کردن پلاک‌ها و ایجاد حس تمیزی کمک می‌کند.
• امولسیفایر: در برخی فرمولاسیون‌ها برای کمک به ترکیب مواد روغنی و آبی.

شوینده‌های خانگی

قدرت پاک‌کنندگی و چربی‌زدایی بالای  SLS این ماده را به یک جزء کلیدی در بسیاری از شوینده‌های خانگی تبدیل کرده است:

• مایعات ظرفشویی: SLS به طور موثر چربی‌ها و باقی‌مانده‌های غذا را از ظروف پاک می‌کند و کف مناسبی ایجاد می‌کند.
• شوینده‌های لباسشویی (پودر و مایع): به عنوان یکی از سورفکتانت‌های اصلی برای از بین بردن لکه‌ها و آلودگی‌ها از روی پارچه‌ها عمل می‌کند.
• پاک‌کننده‌های چندمنظوره و سطوح: در فرمولاسیون پاک‌کننده‌های آشپزخانه، حمام و کف برای از بین بردن کثیفی و چربی از سطوح مختلف استفاده می‌شود.

شوینده‌های صنعتی

• چربی‌زداهای صنعتی: برای تمیز کردن موتورها، قطعات ماشین‌آلات، تجهیزات صنعتی و کف کارگاه‌ها از گریس و روغن‌های سنگین.
• شوینده‌های خودرو: در کارواش‌ها برای از بین بردن آلودگی‌های جاده، گل‌ولای و چربی از بدنه خودرو.
• پاک‌کننده‌های کف صنعتی: برای تمیز کردن سطوح بزرگ در کارخانه‌ها، انبارها و مراکز تجاری.

صنعت نساجی

• عامل ترکننده:  SLS کشش سطحی آب را کاهش می‌دهد و به مایعات (مانند محلول‌های رنگرزی یا تکمیل) اجازه می‌دهد تا به طور یکنواخت و سریع‌تر به داخل الیاف پارچه نفوذ کنند.
• عامل شست‌وشو: برای پاک کردن ناخالصی‌های طبیعی (مانند روغن‌ها، موم‌ها و پکتین) از الیاف خام مانند پنبه و پشم قبل از رنگرزی یا سایر فرآیندهای تکمیلی استفاده می‌شود. این کار به بهبود جذب رنگ و یکنواختی آن کمک می‌کند.
• عامل پخش‌کننده:  می‌تواند به پخش شدن یکنواخت رنگ‌ها و سایر مواد شیمیایی در حمام رنگرزی کمک کند.

پلیمرهای پایۀ آب

• امولسیفایر در پلیمریزاسیون امولسیونی: SLS یکی از رایج‌ترین امولسیفایرها در فرآیند پلیمریزاسیون امولسیونی است. این روش برای تولید لاتکس‌های مصنوعی (مانند چسب‌ها، رنگ‌ها و روکش‌ها) و برخی انواع پلاستیک‌ها و لاستیک‌های مصنوعی استفاده می‌شود.

داروسازی

SLS اگرچه با درجه خلوص بسیار بالاتر و تحت کنترل‌های کیفی دقیق‌تر، در داروسازی نیز کاربردهایی دارد:

• عامل مرطوب‌کننده در قرص‌ها: این ترکیب  به ویژه برای داروهایی که حلالیت کمی در آب دارند می‌تواند به افزایش سرعت حل شدن قرص‌ها در دستگاه گوارش کمک کند. SLS با کاهش کشش سطحی بین مایعات گوارشی و سطح قرص، نفوذ مایع و باز شدن قرص را تسهیل می‌کند.
• عامل حل‌کننده: در برخی فرمولاسیون‌های مایع یا نیمه‌جامد برای کمک به حل شدن مواد دارویی کم‌محلول استفاده می‌شود.
• جزء کمکی در برخی کرم‌ها و پمادها: به عنوان امولسیفایر یا برای بهبود پخش‌پذیری محصول.

آزمایشگاه و تحقیقات

SLS در این زمینه با نام سدیم دودسیل سولفات یا SDS شناخته می‌شود و یک ابزار استاندارد و پرکاربرد در آزمایشگاه‌های بیوشیمی و زیست‌شناسی مولکولی است:

• الکتروفورز ژل پلی‌آکریل آمید: این تکنیک یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای جداسازی پروتئین‌ها بر اساس اندازه مولکولی آن‌ها است. SDS به پروتئین‌ها متصل شده، ساختار سه‌بعدی آن‌ها را واسرشته (دناتوره) می‌کند و به همه آن‌ها بار منفی یکنواختی می‌دهد. این امر باعث می‌شود که پروتئین‌ها در میدان الکتریکی تنها بر اساس جرم مولکولی‌شان حرکت کرده و جدا شوند.
• شستشوی تجهیزات آزمایشگاهی: به عنوان یک شوینده قوی برای تمیز کردن ظروف شیشه‌ای و تجهیزات.

صنعت ساختمان

• عامل حباب‌ساز هوا: این ماده در مقادیر کم، می‌تواند به عنوان یک عامل حباب‌ساز در بتن، ملات و گچ استفاده شود. امروزه SLS یکی از اجزای اصلی در ساختار فوم‌بتن‌ها به‌شمار می‌رود.

صنعت معدن

• عامل فلوتاسیون یا شناوری: در فرآیند فلوتاسیون که برای جداسازی مواد معدنی با ارزش از سنگ معدن باطله استفاده می‌شود،  SLS به عنوان یکی از مواد کف‌ساز عمل می‌کند. حباب‌های هوا به ذرات ماده معدنی مورد نظر (که سطح آن‌ها آبگریز شده است) می‌چسبند و آن‌ها را بر سطح شناور می‌کنند تا جمع‌آوری شوند.

سایر کاربردها

• فرآیندهای آبکاری فلزات: به عنوان عامل مرطوب‌کننده.
• تولید برخی آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها: به عنوان عامل پخش‌کننده یا امولسیفایر.
• صنعت کاغذسازی: به عنوان عامل مرطوب‌کننده یا پخش‌کننده.

نکات مهم:

• درجه خلوص: درجه خلوص SLS مورد استفاده در صنایع مختلف متفاوت است. SLS مورد استفاده در داروسازی یا آرایشی و بهداشتی باید استانداردهای خلوص بسیار بالاتری نسبت به گرید صنعتی داشته باشد.
• غلظت: غلظت SLS مورد استفاده بسته به کاربرد خاص، از مقادیر بسیار کم، در حد ppm در برخی کاربردهای صنعتی، تا درصد قابل توجهی (در شوینده‌ها) متغیر است.
• فرمولاسیون: در اکثر کاربردها، SLS  به تنهایی استفاده نمی‌شود، بلکه بخشی از یک فرمولاسیون پیچیده‌تر است که شامل مواد دیگری برای تعدیل خواص، افزایش پایداری یا کاهش اثرات نامطلوب (مانند تحریک‌کنندگی) می‌شود.

بحث‌ها و نگرانی‌های پیرامون  SLS

علی‌رغم استفاده گسترده، SLS  موضوع بحث‌ها و نگرانی‌های زیادی بوده است. مهم‌ترین این نگرانی‌ها عبارتند از:

1. تحریک پوست و حساسیت‌زایی:
   • این شایع‌ترین و معتبرترین نگرانی در مورد SLS است. SLS به عنوان یک محرک پوستی شناخته شده طبقه‌بندی می‌شود. سازوکار اصلی تحریک آن، از بین بردن چربی‌های طبیعی (لیپیدها) از لایه سطحی پوست (اپیدرم) است. این عمل می‌تواند سد دفاعی پوست را تضعیف کرده و منجر به از دست دادن رطوبت، خشکی، قرمزی، خارش و پوسته‌پوسته شدن شود.
   • میزان تحریک‌کنندگی SLS به عوامل متعددی بستگی دارد:
     • غلظت: هرچه غلظت SLS در محصول بالاتر باشد، پتانسیل تحریک آن بیشتر است. البته غلظت SLS در محصولاتی مانند شامپو که آب‌کشی می‌شوند، بیش از محصولات ماندگار (در تماس دائمی با پوست) است.
     • مدت زمان تماس: محصولاتی که برای مدت طولانی‌تری روی پوست باقی می‌مانند، پتانسیل تحریک بالاتری دارند.
     • حساسیت فردی: افرادی که دارای پوست حساس، خشک، اگزما (درماتیت آتوپیک)، روزاسه یا سایر بیماری‌های پوستی هستند، بیشتر مستعد تحریک ناشی از SLS خواهند بود.
     • فرمولاسیون کلی: سایر مواد موجود در فرمولاسیون می‌توانند اثر تحریک‌کنندگی SLS را کاهش یا افزایش دهند. برخی تولیدکنندگان از مواد نرم‌کننده و مرطوب‌کننده برای خنثی کردن اثر خشک‌کنندگی SLS استفاده می‌کنند.
2. تحریک چشم:
   •  افزون‌بر پوست. SLS  ممکن است در غلظت‌های بالا باعث تحریک چشم شود.  به همین دلیل است که روی بسیاری از شامپوها و شوینده‌ها هشدار «از تماس با چشم خودداری شود» درج شود.
3. شایعه ارتباط با سرطان:
   • یکی از بزرگترین و پایدارترین باورهای غلط در مورد SLS ارتباط آن با سرطان است. این ادعا هیچ پایه و اساس علمی ندارد. سازمان‌های معتبر علمی و بهداشتی در سراسر جهان، از جمله آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC)، برنامه ملی سم‌شناسی ایالات متحده (NTP)، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، و کمیته علمی ایمنی مصرف‌کننده اتحادیه اروپا  (SCCS)،  SLS را به عنوان ماده سرطان‌زا طبقه‌بندی نکرده‌اند. مطالعات متعددی که برای بررسی این موضوع انجام شده‌اند، هیچ‌گونه ارتباطی بین استفاده از محصولات حاوی SLS و افزایش خطر ابتلا به سرطان نشان نداده‌اند.
4. ایجاد آفت دهان:
   • برخی مطالعات نشان داده‌اند که SLS موجود در خمیردندان‌ها ممکن است در افراد مستعد، باعث تشدید یا افزایش دفعات بروز آفت‌های دهانی شود. در حقیقت، افرادی که به طور مکرر دچار آفت می‌شوند، ممکن است با استفاده از خمیردندان‌های بدون SLS بهبود را تجربه کنند.
5. نگرانی‌های زیست‌محیطی:
   • در مورد تأثیر SLS بر محیط زیست نیز نگرانی‌هایی مطرح شده است. اگرچه SLS زیست‌تخریب‌پذیر است و به سرعت در محیط تجزیه می‌شود، اما در غلظت‌های بالا برای آبزیان سمی است. با این حال، غلظت SLS که پس از استفاده معمول و تصفیه فاضلاب به محیط‌های آبی می‌رسد، معمولاً بسیار پایین‌تر از سطح سمی در نظر گرفته می‌شود.

دیدگاه علمی و مقررات نظارتی

نهادهای نظارتی و علمی معتبر در سراسر جهان، ایمنی SLS را برای استفاده در محصولات آرایشی و بهداشتی مورد بررسی قرار داده‌اند:

• پانل تخصصی بررسی مواد آرایشی (CIR): این پانل مستقل در ایالات متحده، ایمنی SLS را چندین بار ارزیابی کرده است. نتیجه‌گیری آن‌ها این است که SLS برای استفاده در محصولات آرایشی و بهداشتی آبکشی‌شونده مانند شامپو و صابون ایمن است. توصیه می‌شود برای محصولاتی که برای مدت طولانی‌تری روی پوست باقی می‌مانند، غلظت SLS از 1% تجاوز نکند تا پتانسیل تحریک به حداقل برسد.
• کمیته علمی ایمنی مصرف‌کننده اتحادیه اروپا (SCCS):  اتحادیه اروپا نیز SLS را برای استفاده در محصولات آرایشی مجاز می‌داند، اما پتانسیل تحریک‌کنندگی آن را تأیید می‌کند. مقررات اتحادیه اروپا بر غلظت و نوع محصول تمرکز دارد تا اطمینان حاصل شود که استفاده از آن برای مصرف‌کننده ایمن است.
• بهداشت کانادا: این سازمان نیز SLS را به عنوان یک ماده ایمن برای استفاده در لوازم آرایشی طبقه‌بندی کرده است، اما به پتانسیل تحریک‌کنندگی آن اشاره دارد.

به طور خلاصه، اجماع علمی بر این است که  SLS، در غلظت‌های معمول مورد استفاده در محصولات آبکشی‌شونده و هنگامی که طبق دستورالعمل استفاده شود، برای اکثر افراد ایمن است. نگرانی اصلی مربوط به پتانسیل تحریک پوست و چشم آن است.

نتیجه‌گیری

سدیم لوریل سولفات (SLS) یک ماده پاک‌کننده و کف‌کننده بسیار مؤثر و مقرون به صرفه است که دهه‌هاست به طور گسترده در انواع محصولات مراقبت شخصی و شوینده‌ها استفاده می‌شود. از نظر علمی، SLS  در غلظت‌های معمول مورد استفاده در محصولات آبکشی‌شونده، برای اکثر افراد ایمن تلقی می‌شود و شایعات مربوط به سرطان‌زا بودن آن بی‌اساس است.

برای آگاهی از انواع مختلف این محصول، گرید‌ها و انواع و همین‌طور مقدار مورد نیاز در فرمولاسیون خود، می‌توانید از مشاورۀ فنّی کاملاً رایگان کمارت بهره ببرید.