ایزوپروپیل الکل

توضیحات عمومی

ایزوپروپیل الکل، ساده‌ترین الکل نوع دوم و یکی از ایزومرهای n-پروپانول، به دلیل خواص شیمیایی و فیزیکی منحصربه‌فرد خود، یکی از مواد شیمیایی پرکاربرد در صنایع مختلف به شمار می‌آید. این ماده یک مولکول قطبی آلی است که قابلیت انحلال در طیف گسترده‌ای از حلال‌ها از جمله آب، الکل، اتر، بنزن، کلروفرم و اغلب حلال‌های آلی را دارد. ایزوپروپیل الکل با آب، الکل و اتر امتزاج‌پذیری کامل دارد و می‌تواند با آب، آزئوتروپ تشکیل دهد. این ویژگی‌ها آن را به یک ماده حلال ایده‌آل برای مصارف مختلف تبدیل کرده است.

بخار ایزوپروپیل الکل می‌تواند به‌طور جزئی چشم، بینی و گلو را تحریک کند و از طریق پوست نیز جذب شود، بنابراین استفاده از آن نیازمند رعایت نکات ایمنی است. این بخارها در صورت ترکیب با هوا، مخلوطی انفجاری تشکیل می‌دهند که خطرناک است. همچنین، سمیت بخارات ایزوپروپیل الکل تقریباً دو برابر اتانول است، اما به دلیل خواص مشابه، اغلب به‌عنوان جایگزین اتانول در بسیاری از کاربردها استفاده می‌شود.

ایزوپروپیل الکل به دلیل خواص فوق‌العاده خود به‌عنوان یک حلال عالی و یک ماده اولیه شیمیایی در صنایع متعددی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ماده در تولید محصولات مختلف از جمله داروسازی، آفت‌کش‌ها، محصولات آرایشی و بهداشتی، و سایر مواد شیمیایی نقش کلیدی دارد. از دیگر کاربردهای آن می‌توان به تولید استون، ایزوپروپیل استر، ایزوپروپیل آمین، ایزوپروپیل استات و کریستال تیمول اشاره کرد.

جالب است بدانید که ایزوپروپیل الکل یکی از اولین محصولات شیمیایی بود که از مواد خام نفتی تولید شد و این موفقیت، نقطه عطفی در تاریخ صنعت پتروشیمی به شمار می‌رود. امروزه، این ماده به‌طور گسترده در فرمولاسیون ضدعفونی‌کننده‌ها، حلال‌های شیمیایی، و پاک‌کننده‌های صنعتی به‌کار می‌رود و به دلیل قابلیت تبخیر سریع و باقی‌نگذاشتن اثر چربی، در پاکسازی و استریل کردن سطوح بسیار مؤثر است.

نام‌های دیگر

به این ماده علاوه بر ایزوپروپیل الکل، ایزوپروپانول، 2-پروپانول و الکل مالشی نیز گفته می‌شود.

فرمول شیمیایی

ایزوپروپیل‌الکل با فرمول شیمیایی  C₃H₈O و با ساختار شیمیایی زیر نمایش داده می‌شود.

ساختار شیمیایی ایزوپروپیل الکل

مشخصات ظاهری

ایزوپروپیل الکل، مایعی بی‌رنگ، شفاف و با قابلیت انحلال بالا در آب، اتر و اتانول است. این ماده با بویی تند و مشخص شناخته می‌شود که ترکیبی از بوی اتانول و استون را تداعی می‌کند. برخلاف اتانول، ایزوپروپیل الکل دارای طعم تلخ و غیرقابل آشامیدن است، که این ویژگی آن را برای مصارف صنعتی و تجاری ایمن‌تر کرده است، زیرا از استفاده نادرست به‌عنوان نوشیدنی جلوگیری می‌کند.

ایزوپروپیل الکل به دلیل ویژگی‌های اشتعال‌پذیر خود نیازمند رعایت استانداردهای ایمنی در نگهداری و استفاده است. این ماده در رده الکل‌های سبک قرار دارد و بعد از متانول، دومین محصول الکلی تجاری پرکاربرد در جهان محسوب می‌شود.

ایزوپروپیل الکل به‌عنوان یک ماده شیمیایی پرکاربرد، در صنایع مختلف از استخراج گرفته تا داروسازی و خودروسازی استفاده می‌شود. خواص منحصربه‌فرد این ماده از جمله قابلیت انحلال بالا و توانایی تبخیر سریع، آن را به یک انتخاب ایده‌آل برای طیف گسترده‌ای از کاربردها تبدیل کرده است.

کاربردها و بازارهای هدف

1-  صنایع استخراجی

ایزوپروپیل الکل به دلیل توانایی خود در حل کردن ترکیبات غیرقطبی، نقش مهمی در فرآوری مواد مختلف دارد. از این ماده برای استخراج اسانس‌ها، چربی‌ها، طعم‌دهنده‌ها، موم‌ها و مواد خوراکی دارویی استفاده می‌شود. همچنین در تولید روغن‌های تری‌گلیسیرید با کیفیت بالا، استخراج فسفولیپیدها و اسیدهای چرب امگا 3 از ماهی به‌کار می‌رود. در تولید رزین از مواد گیاهی نیز، ایزوپروپیل الکل همراه با اتانول برای ترکیب استخراج و زمستانه‌سازی در یک مرحله استفاده شده و فرآیند تولید را تسهیل می‌کند.

2- الکترونیک

در صنعت الکترونیک، ایزوپروپیل الکل به‌عنوان پاک‌کننده و چربی‌زدا برای قطعات حساس مانند کابل‌ها، رابط‌ها، کنتاکت‌های الکتریکی، LCDها، صفحه‌کلیدها، شیشه‌ها و فیبرهای نوری استفاده می‌شود. این ماده به دلیل خطرات آب در کار با قطعات الکتریکی، باید به‌صورت بدون آب و با خلوص بالا استفاده شود. همچنین در فرآیندهای تولید ویفرهای سیلیکونی، سلول‌های خورشیدی و پیل‌های سوختی، ایزوپروپیل الکل برای آب‌گیری و تمیزکاری نهایی اهمیت بسیاری دارد.

3- پوشش‌کاری

در صنعت پوشش‌کاری، ایزوپروپیل الکل به‌طور گسترده به‌عنوان رقیق‌کننده در تولید رنگ‌ها، رزین‌ها و پلیمرها استفاده می‌شود. این ماده به‌عنوان عامل پراکنش در صنایع پایین‌دستی، فرآیند آغشته‌سازی بسترهای سلولزی و فایبرگلاس را تسهیل می‌کند. علاوه بر این، برای شستن ابزار و تجهیزات پس از استفاده از پلیمرهای پخت‌نشده، ایزوپروپیل الکل گزینه‌ای کارآمد است.

4- دارویی

در صنعت داروسازی، ایزوپروپیل الکل به‌عنوان حلال پروتیک در واکنش‌های آلی چندمرحله‌ای و تولید داروها استفاده می‌شود. همچنین برای خالص‌سازی ترکیبات، گندزدایی از رآکتورها و آنالیزهای آزمایشگاهی مانند HPLC، GC و TLC به‌کار می‌رود. این ماده به دلیل توانایی حل کردن بسیاری از ترکیبات شیمیایی، گزینه‌ای ایده‌آل برای فرآیندهای تولید و تجزیه‌وتحلیل است.

5- خودروسازی

در صنعت خودرو، ایزوپروپیل الکل برای جداکردن واکس از سطح خودرو پیش از رنگ‌آمیزی یا جلادادن و همچنین برای رقیق‌سازی لاک الکل استفاده می‌شود. علاوه بر این، این ماده به شوینده‌های شیشه جلو اضافه می‌شود تا از یخ‌زدگی و جداسازی گازها جلوگیری کند.

6- غذایی

در صنایع غذایی، ایزوپروپیل الکل برای پرداخت رنگ‌ها، لعاب‌ها، مکمل‌ها و سرکه و همچنین برای ضدعفونی کردن سطوح، ابزار و مخازن به‌کار می‌رود. این ماده با شستشوی آب راکد و تبخیر سریع، از رشد باکتری‌ها جلوگیری کرده و تجهیزات را ایمن و بهداشتی نگه می‌دارد. به دلیل عدم وجود آلاینده‌های سمی، ایزوپروپیل الکل گزینه‌ای مناسب برای نظافت سطوح مرتبط با تولید غذا و نوشیدنی است.

7- ضدعفونی‌کننده‌ها و پزشکی

ایزوپروپیل الکل یکی از اجزای اصلی ضدعفونی‌کننده‌های دست، پاک‌کننده‌های سطوح و محصولات استریل‌کننده پزشکی است. این ماده با تبخیر سریع و باقی‌نگذاشتن اثر چربی، برای استریل کردن تجهیزات جراحی، ابزار پزشکی و محل تزریق استفاده می‌شود.

8- کاربردهای دیگر

ایزوپروپیل الکل در تولید عطرها، محصولات آرایشی و بهداشتی، حلال‌های شیمیایی و پاک‌کننده‌های صنعتی کاربرد گسترده‌ای دارد. این ماده همچنین در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و تولیدات شیمیایی به‌عنوان یک ترکیب چندمنظوره بسیار ارزشمند است.

نکات مربوط به ایمنی، حفظ و نگهداری

• ایزوپروپیل الکل اشتعال‌پذیر است و در نزدیکی شعله، جرقه یا سطوح داغ به آسانی مشتعل می‌شود. موقع کار با این ماده یا نگهداری آن، اهمیت زیادی دارد که آن را از منابع گرما و احتراق دور نگه‌دارید.
• بخارات ایزوپروپیل الکل در صورت استنشاق بیش از اندازه ممکن است زیان‌آور باشد. قرارگرفتن برای مدت طولانی در معرض این بخارات منجر به سرگیجه، سردرد و تحریک تنفسی می‌شود.
• برای جلوگیری از استنشاق بخارات این ماده تهویه مناسب در محل ضروری است. همچنین می‌توانید از ماسک‌های تنفسی نیز استفاده کنید.
• تماس ایزوپروپیل الکل با پوست می‌تواند باعث خشکی و تحریک آن شود. توصیه می‌شود هنگام استفاده از این ماده از دستکش و عینک ایمنی استفاده کنید. در صورت تماس، ناحیه آسیب‌دیده را کاملا با آب بشویید.
• اقدامات ایمنی برای آتش‌سوزی احتمالی، همچون کپسول‌های آتش‌نشانی و پتوهای ضد حریق را در مناطقی که ایزوپروپیل الکل استفاده می‌شود، صورت دهید. از استعمال دخانیات در این مناطق پرهیز کنید.

جمع‌بندی

ایزوپروپیل الکل که با عنوان الکل مالشی هم نام برده می‌شود یک مایع بی‌رنگ و اشتعال‌پذیر با بوی تند است که در صنایع بسیاری کاربرد دارد. این ماده یکی از پرمصرف‌ترین ترکیبات از خانواده الکل‌هاست و همچنین به‌عنوان حلال استفاده فراوانی در زمینه‌های مختلف در سراسر جهان دارد. کار با این ماده و تماس آن با بدن، می‌تواند مشکلاتی ایجاد کند از همین رو لازم است که اقدامات ایمنی در برخورد با این ماده لحاظ شود.

پرسش‌های متداول